DONIAGA – Van de helden uit het verzet tot gruwelijkheden uit de concentratiekampen. De oorlogsjaren zijn een enorme bron van verhalen. Het ene is verfilmd en kan van minuut tot minuut worden naverteld, het andere is vrijwel onbeschreven. In november is het 75 jaar geleden dat een Amerikaanse bommenwerper neerstortte in de landerijen van Doniaga. Peter van Barneveld uit Sint Nicolaasga is juist door dit lokale verhaal geïntrigeerd geraakt. Hij hoopt dat er meer aandacht voor komt.
Een tweetal zwart-wit foto’s van een neergestort vliegtuig, een trouwjurk van een parachute in het Fries Verzetsmuseum, een aantal alinea’s in het boek over ‘Skarsterlân tijdens WOII’ van Freark Ringnalda van Geakundich Wurkferbân Skarsterlân, vier kruisjes op het grootse Netherlands American Cemetery and Memorial in Margraten en documentatie van de geallieerden en de Duitsers. Ze vormen de tastbare herinneringen aan de crash van de Las Vegas Avenger op 26 november 1943 in Doniaga.
Peter van Barneveld is door het verhaal gegrepen. Hij komt oorspronkelijk uit Amerongen. Zijn vader maakte als jongeman de oorlog mee. Ook een bevlogen leraar vertelde veel over de periode van 1940 tot 1945. Van Barneveld raakte aangestoken. Met name de verhalen over de luchtmacht trokken zijn aandacht. ,,Tien man gepropt in een ijzeren bak, die met gevaar voor eigen leven beschietingen uitvoeren. Dat blijft onvoorstelbaar.” De liefde bracht hem naar Sint Nicolaasga. Daar kwam hij op het spoor van een lokaal verhaal: een crash bij Doniaga waarbij vier boordschutters om het leven kwamen. ,,Bijzonder omdat dit in de directe omgeving eigenlijk de enige Amerikaanse bommenwerper is, die is neergestort. Misschien dat het de Friese nuchterheid is, maar dit is toch een minder bekend oorlogsverhaal.”
Het Amerikaanse vliegtuig maakte deel uit van de 306 Bomb Group. Vanaf oktober 1942 bestookten de Amerikanen overdag en de Engelsen ‘s nachts Duitse doelen. Vaak ging het om industrie met als doel om productie stil te leggen en het moraal van de Duitse bevolking te beïnvloeden. ,,Wat de geallieerden destijds nog niet wisten, was dat de Duitsers veel dwangarbeiders in de gebieden aan het werk hadden”, merkt Van Barneveld op. Het team van piloot Virgil Jeffries vloog in de Las Vegas Avenger, een B17 Flying Fortress-bommenwerper van nog geen half jaar oud. Op de bewuste vrijdag (26 november 1943) vlogen meer dan honderd toestellen van de basis Thurleigh in Engeland over de Waddenzee richting het havengebied van Bremen.
De kruisjes van de vier in Doniaga omgekomen Amerikanen op de militaire begraafplaats in Margraten (Foto: Noordoost.nl)
Eerst lagen de slachtoffers op de begraafplaats in Sint Nicolaasga
De Duitsers hadden behoorlijk afweergeschut. Hoogstwaarschijnlijk is de Las Vegas Avenger bij Bremen geraakt. ,,Uit het logboek van de groepscommandant valt op te maken dat Jeffries uit formatie is gegaan. De wielen stonden al naar buiten. Op de foto’s die in Doniaga zijn gemaakt, staan de propellers mooi omhoog. Het is een aanname, maar vaak duidt op een hydraulisch probleem. Vermoedelijk zijn één of twee motoren geraakt.”
Duitse vliegtuigen zijn vervolgens achter de afgezonderde bommenwerper aan gegaan om de klus af te maken. ,,Piloten proberen in zo’n situatie zo snel mogelijk in niet bezette wateren terecht te komen. Boven zee kunnen ze worden opgepikt door een hulpboot van de geallieerden. In bezet gebied is de kans groot om door de Duitsers gepakt te worden en als krijgsgevangen te worden opgesloten. De kortste weg van Bremen naar de Noordzee is over Friesland.” Ooggetuigen verklaren dat Duitse jagers de Amerikaanse bommenwerper hebben achtervolgd tot Doniaga . Voor het neerstorten zou er een luchtgevecht hebben plaatsgevonden. ,,Mogelijk zou de bekende Duitse vlieger Martin Drewes er bij betrokken zijn. Dit is echter twijfelachtig, Hij was een nachtjager en het is niet terug te vinden of hij op dat moment daadwerkelijk in dienst was.”
Het Amerikaanse vliegtuig stortte rond 12.40 uur neer in het land van Huite Zonderland in Doniaga. Vermoedelijk was de boer op dat moment achter huis aan het werk. ,,Veel mensen zullen getuigen zijn geweest van het luchtgevecht. Het was immers midden op de dag.” Vier van de tien bemanningsleden overleefden de crash niet. De lichamen van Richard Mowrer (22), Arthur Adrian (31), Harold Owen (31) en Henry Steelsmith (23) werden eerst begraven op de Nederlandse Hervormde begraafplaats in Sint Nyk. Na de oorlog zijn de vier omgekomen schutters herbegraven in Margraten.
,,Richard Mowrer was nog maar drie maanden in dienst en mogelijk een invaller. Op de dag van de crash vervulde hij de taak van radio-operator en was tegelijk schutter. Boordschutter Harold Owen was in Amerika accountant. Een jaar voor zijn vertrek naar Europa had hij zijn vrouw en kinderen voor het laatst gezien. Henry Steelsmith was staartschutter en zat oorspronkelijk ook in een andere crew. Adrian Arthur was vermoedelijk een klein manneke. Hij was schutter in de nauwe koepel aan de buik van het toestel. Bijzonder is dat Arthur al een paar maanden eerder in een neergeschoten bommenwerper had gezeten. Na een noodlanding op zee kon hij ontkomen.”
De zes andere bemanningsleden kwamen met parachutes uit het toestel komen. De Duitse weermacht heeft de Amerikanen dezelfde dag of snel daarna gepakt en krijgsgevangen gemaakt. ,,Hier doen echter verschillende verhalen over de ronde”, vertelt Van Barneveld. Het boek Om niet te vergeten. De oorlog 1940-1945. Skarsterlân tijdens WOII beschrijft het verhaal van drie ontsnapte bemanningsleden. Het trio kwam terecht bij een boerderijtje tussen Haskerhorne en Oudehaske, waar nu het benzinestation aan de A7 zit. Uiteindelijk moesten ze ook die schuilplaats ontvluchten en zijn ze later, op weg naar een boot richting Portugal om zo terug te keren naar de basis in Engeland. Uit documentatie blijkt echter dat vijf bemanningsleden op dezelfde dag zijn gepakt en dat de ondergedoken piloot Virgil Jeffries een dag later is gepakt.
Uit een verslag van Harm Wagenaar, die als opperwachtmeester Oostcommandant der Marechaussau op het moment van de crash surveilleerde in de buurt van Sint Nyk, blijkt dat de Duitsers zochten naar twee zoekgeraakte parachutisten. ,,Getuigenverklaringen komen dus niet helemaal overeen of documentatie klopt hier en daar niet.” Feit is wel dat alle zes bemanningsleden uiteindelijk als krijgsgevangenen in Duitse handen zijn gekomen. Van Virgil Jeffries is bekend dat hij in gevang nog geprobeerd heeft te ontsnappen. Dit is niet gelukt waarna hij in Stalag Luft I in het Noord-Duitse Barth wordt geplaatst. Ook captain John Moon heeft in dat krijgsgevangenkamp gezeten. Stalag Luft I werd op 1 mei 1945 door de Russen bevrijd. Ook de andere vier, co-piloot Thomas McGalliard, boordwerktuigkundige James Porter, navigator Francis Ramsey en schutter William Treath overleefden de oorlog als gevangenen.
Op de plek in de weilanden van Doniaga waar de Amerikaanse bommenwerper Las Vegas Avenger is neergekomen, is niets meer terug te vinden van wat daar in de Tweede Wereldoorlog heeft plaatsgevonden. Inmiddels is vanuit Sint Nyk een idee om op 26 november, precies 75 jaar later, een blijvende herinnering aan oorlogsverhaal te realiseren.
