Achtergrond

De rooms-katholieke kerk in Sint Nicolaasga heeft tien gebrandschilderde ramen in het schip van de kerk, drie in de doopkapel en de grote ramen in de twee transept-armen. (Foto: Menno DijkstraPresentatie Engelstalig boek over brandschilderingen van Jacob Ydema (1901-1990) in Sint Nicolaasga

Speciale mis met bisschop Ad van Luyn

De presentatie van een boek over de gebrandschilderde ramen van onder andere de rooms-katholieke kerk in Sint Nicolaasga vindt op een bijzondere manier plaats. De gepensioneerde Rotterdamse bisschop Ad van Luyn, die als kind misdienaar in Sint Nyk was, krijgt het eerste exemplaar. Dat gebeurt tijdens een pontificale eucharistieviering, met mijter en staf, tezamen met meerdere priesters, op zaterdag 25 november 2023. Plaats van handeling is de monumentale kruisbasiliek van Sint Nyk zelf.

Bisschop Van Luyn krijgt het boek over de Friese kunstschilder Jacob Ydema (1901-1990) uit handen van diens zoon én kunsthistoricus Onno Ydema. Hij schreef vierhonderd pagina’s vol over gebrandschilderde ramen in dertig kerken, die door zijn vader zijn gemaakt. Hij laat zien dat zijn vader een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de barokke expressionistische stijl uit de eerste helft van de twintigste eeuw is. Voorbeelden zijn in heel Nederland te vinden. In Sint Nicolaasga gaat het om tien ramen in het schip van de kerk, drie in de doopkapel en de grote ramen in de twee transept-armen.

Voor het eerst worden de kunstwerken in zo’n dertig kerken samen gepresenteerd. Juist vanwege de kwaliteit van deze ramen wordt in het nieuwe boek over het leven en werk van Ydema veel aandacht aan de Sint Nicolaaskerk in Sint Nicolaasga besteed. Bisschop Adriaan van Luyn verklaarde onlangs dat hij indertijd erg onder de indruk van de ramen was. De bezoekers van de mis krijgen na afloop een korte inleiding van kunsthistoricus Prof. dr. Sible de Blaauw, zelf afkomstig uit Bakhuizen. In de kerk daar zijn ook glas-in-lood-ramen van Ydema te vinden.

Bestaan
De Sint Nicolaaskerk in Sint Nyk bestaat nog dankzij de ramen van Jacob Ydema, vertelt zoon Onno Ydema. De kerk was er rond het midden van de vorige eeuw slecht aan toe. Rond 1974 vertelde de projectleider van de restauratie van de kerk dat de aannemer bij het bouwen in 1887 had bezuinigd op de kwaliteit van de mortel. Daardoor bleken de kosten van een restauratie zeer hoog en werd afbraak van de kerk overwogen. De kwaliteit van de ramen zou de doorslag hebben gegeven om de kerk te behouden.

Geen budget voor gekleurde ramen

De tien ramen Sint Nicolaasga zijn uitgevoerd in grisaille, dat wil zeggen in zwart en bruin tegen een blanke achtergrond, dus niet in gekleurd glas. Deze reeks ramen was een geschenk van pastoor Wybo Overmeer ter herdenking van zijn veertigjarig priesterjubileum. Het budget was niet groot genoeg voor gekleurde ramen. Vermoedelijk kreeg Ydema de opdracht voor ramen op voorspraak van de indertijd bekende architect Arjen Witteveen (1894-1952). Ydema had al in meerdere religieuze gebouwen van Witteveen geschilderd, zoals in de kapel van villa Mooi-Gaasterland in Rijs, in de kapel van het Sint Jozefpension in Leeuwarden en in de Fredericuskerk in Sloten.

Oranje raam tegen Duitse bezetters
De ramen in het schip van de kerk in Sint Nicolaasga hebben elk twee voorstellingen met scènes uit het leven en sterven van Jezus. Beide zijn in 1938 geschilderd, net als de ramen in de doopkapel. Het grote raam in de noordelijke transept-arm (eigenlijk drie ramen) is geschilderd ter gelegenheid van het driehonderdjarig bestaan van de parochie in Sint Nyk, dat in 1941 gevierd werd. De schilder gebruikte voor dit raam meerdere plaatjes oranje glas, als uiting van onvrede met de Duitse bezetting indertijd. Het laatste en meest monumentale raam in de zuidelijke transept-arm dateert van 1949. Het is geschilderd als monument voor de bevrijding en wordt daarom ook wel het het "bevrijdingsraam" genoemd.

Zwart geld
Volgens de schilder had de parochie voor dit raam budget, omdat er zwart geld circuleerde in de parochie. Dat geld dreigde waardeloos te worden in de naoorlogse sanering van het geldwezen. Een deel van het geld dat niet gewit kon worden, was kennelijk gedoneerd aan de kerk. De noordelijke en ook de zuidelijke raampartij in het transept hebben voorstellingen van Friese heiligen.

Monumentenzorg
De wandschilderingen en gebrandschilderde ramen van Ydema in zo’n dertig kerken en andere gebouwen worden inmiddels ook deels beschermd door Monumentenzorg. De meeste van werken zijn te zien in de provincies Friesland en Gelderland, maar ook in Drenthe, Utrecht en Brabant. Deze werken waren nog niet eerder volledig geïnventariseerd en in onderling verband beschreven.

Olieverfschilderijen
Het boek inventariseert ook de olieverfschilderijen van Jacob Ydema. De verblijfplaats van de meeste schilderijen, die de schilder verkocht, is onbekend. Uitzonderingen zijn bijvoorbeeld twee vroege werken in Museum Catharijneconvent in Utrecht. Tijdens de voorbereiding van de monografie kwam zoon Onno Ydema ook werken bij derden tegen. De monografie put echter voornamelijk uit het aanzienlijke aantal schilderijen, dat zich in het atelier van de schilder bevond bij zijn overlijden, en die tot op heden bij het grote publiek onbekend bleven. In de beginperiode van zijn professionele leven kreeg Ydema te horen dat ze als te modern werden ervaren.

Zelfportretten
Vanaf 1978 heeft Ydema een reeks van zelfportretten geschilderd. Ook daarin bereikte hij een hoog niveau, laat de schrijver in zijn boek zien. ,,De schilderijen getuigen van een ernstige en beschouwende geest en getuigen van een verlangen naar tijdloze schoonheid’’, aldus Onno Ydema.

Brieven
Bij de voorbereiding van het schrijven van het boek is gebleken dat vrijwel alle brieven van Ydema aan zijn jeugdvriend Piet Henneman – de vader van de bekende beeldhouwer Jeroen Henneman – uit de periode 1929-1949 bewaard zijn gebleven. In deze brieven geeft Ydema een beschrijving van zijn dagelijks leven als kunstschilder en beschouwingen over kunst in het algemeen en zijn eigen artistieke idealen, en daarmee ook van de historische en culturele context van zijn werken. De brieven leveren belangrijke bronnen voor de kennis van en het begrip voor de Nederlandse kunst uit de eerste helft en het midden van de twintigste eeuw.

Het boek is geschreven in het Engels. Niet alleen omdat Ydema ook in de Verenigde Staten heeft gewerkt, maar ook om het werk internationaal onder de aandacht te brengen. De doelgroep is enerzijds de kunstliefhebber, die een rijk geïllustreerd boek vindt met een uitvoerige beschrijving van de voorstellingen. Anderzijds is het boek bedoeld als bron voor verder wetenschappelijk onderzoek naar de Nederlandse kunst in de betreffende periode in het algemeen en de kunst van Jacob Ydema in het bijzonder.

De zoon en kunsthistoricus Onno Ydema is in Nederland meer bekend als jurist en oud-hoogleraar aan de Universiteit Leiden, vooral vanwege zijn publicaties over de geschiedenis van het belastingrecht. De inleiding van het boek is geschreven door Sible de Blaauw, oud-hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit te Nijmegen. De Blaauw heeft de schilder ooit geïnterviewd en heeft meerdere publicaties en lezingen aan hem gewijd.

• Boek “Jacob Ydema, Life and Work” door Onno Ydema, Voorwoord S.L. de Blaauw, Leiden Art Publishers, Leiden 2023, ISBN 978-90-9037674-5.
• Iedereen is welkom. Na afloop is het boek te koop achterin de kerk.

Foto’s: Menno Dijkstra/archief Onno Ydema

Jacob Ydema aan het werk in de Immaculate Conception-kerk, Louisiana in 1957. (Archief: Onno Ydema)

De gebrandschilderde ramen in de doopkapel zijn in 1938 geschilderd. (Foto: Menno Dijkstra)

De intocht in Jeruzalem en het laatste avondmaal. (Archief Onno Ydema)

Het gebrandschilderde raam in het noordelijk transept.(Archief Onno Ydema)

Een zelfportret van de kunstschilder Jacob Ydema. (Archief Onno Ydema)